گروه نرم افزاری آسمان

یاس





اشاره

یاس برحسب شکل و رنگهای مختلف گلهای آن با نامهای «یاس ایرانی»، «یاس سفید»، «یاس بنفش یا خوشه‌ای» و در آخر «یاس پرپر» شناخته می‌شود. به فرانسوی به آن‌Lilas و به انگلیسی‌Lilac گویند. گیاهی است از خانواده زیتون‌Oleaceae دارای گونه‌های مختلفی است که به شرح زیر می‌باشد.

یاس رسمی

اشاره

به فارسی آن را «یاس»، «یاس رسمی»، «یاس بنفش» و «یاس خوشه‌ای» می‌نامند.
به فرانسوی‌Lilas commun وLilas vulgaire و به انگلیسی‌Common ,Lilac lilac وSyringa گفته می‌شود. نام علمی آن‌Syringa vulgaris L . می‌باشد.

مشخصات

یاس رسمی از گلهای بسیار زیبای گلکاری است. واریته‌هایی از آن پرپر است. گلهای آن خوشه‌ای بسیار معطّر و رنگ آن حنایی ارغوانی و بنفش می‌باشد. در بعضی ارقام رنگ گلهای آن سفید، قرمز و یا قرمز مایل به زرد است. درختچه‌ای است به بلندی 3- 2 متر. برگهای آن بزرگ، بیضی نوک‌تیز با قاعده قلبی‌شکل، متقابل با دمبرگ دراز. گلهای یاس خیلی کم‌دوام است. میوه آن کپسول، تخم‌مرغی‌شکل به طول 5/ 1- 1 سانتی‌متر که در آن دانه‌های
ص: 304
درشت یاس قرار دارد و پس از خشک شدن کپسول و شکافته شدن از آن خارج می‌شوند و چون دانه‌ها بالدار است به سهولت با باد به اطراف پراکنده می‌شوند.
یاس بنفش دارای سه واریته در ایران است ک به‌طور پرورشی کاشته می‌شوند.
گلهای همه آنها خوشه‌ای و بسیار معطّر می‌باشند.
یاس رسمی سفید نام علمی آن‌Syringa vulgaris var alba Ait . که دارای گلهای خوشه‌ای سفید است.
یاس رسمی پرپر نام علمی آن‌S .vulgaris var plena Hort . که دارای گلهای خوشه‌ای سفید یا رنگی پرپر است.
یاس رسمی بنفش‌S .vulgaris var violacea Ait . که دارای گلهای خوشه‌ای بنفش می‌باشد.
تکثیر ارقام فوق از طریق پیوند رقم مورد نظر روی پایه معمولی آن می‌باشد.
اغلب آنها را می‌توان در گلدان کاشت و در گلخانه گرم در زمستان محفوظ نگه داشت که در این صورت خیلی پرپر و زیبا می‌شود.
نام جنس یاس از کلمه یونانی‌Syrinx به معنای فلوت گرفته شده است زیرا چوب یاس را برای ساختن فلوت به کار می‌بردند.
یاس رسمی از شمال شرقی امریکا برخاسته و از آنجا به اروپا و سایر مناطق دنیا انتشار یافته است.

ترکیبات شیمیایی

در گلهای یاس خوشه‌ای بنفش اسانس بسیار معطّری وجود دارد. در پوست، برگ، جوانه‌ها و میوه آن مواد مانیت 373]، انورتین، ساکاروز، یک ماده تلخ بی‌شکل به نام سیرینگوپیکرین 374] و یک گلوکوزید به نام سیرین‌ژین 375] وجود دارد.
از گلوکوزید سیرینژین در اثر هیدرولیز گلوکوز و سیرینژنین 376] به دست می‌آید.
ص: 305
یک گرمخانه کوچک پرورش یاس شاخه‌ای از یاس رسمی خوشه‌ای با گل
ص: 306

خواص- کاربرد

از پوست، گلها، میوه، جوانه و برگهای درختچه یاس بنفش، در طب سنتی به کار می‌رفته است. مصرف عمده گلهای یاس بنفش در حال حاضر در صنعت عطرسازی است.
از جوشانده 30 گرم پوست درختچه یاس بنفش در 1000 گرم آب، به عنوان تب‌بر استفاده می‌شود. جوشانده یا دم‌کرده 30 گرم برگ یاس در 1000 گرم آب نیز در موارد اسهالهای ساده، دل‌پیچه‌های نفخی، اسهال خونی اطفال، نقرس و روماتیسم و به‌طور خفیف در ضعف اعصاب روزی 3- 2 فنجان خورده می‌شود، اثر مفید دارد.
در روسیه مرسوم است که روغن یاس بنفش را در مواقع دردهای روماتیسمی روی موضع می‌مالند، تسکین می‌دهد. برای تهیه روغن یاس بنفش، گلهای یاس بنفش را در مقدار هم‌وزن آن روغن زیتون با روغن کنجد ریخته در 3- 2 هفته در مقابل آفتاب قرار می‌دهند و مرتبا به هم می‌زنند و گاهی گل را نیز تجدید می‌کنند، به این وسیله روغن یاس بنفش به دست می‌آید.

2. یاس ایرانی

به فارسی «یاس کبود» و «یاس شیروانی» گفته می‌شود به فرانسوی به آن‌Lilas persan و به انگلیسی‌Persian lilac گویند. نام علمی آن‌Syringa persica L . و مترادفهای آن
S. capitata, S. laciniata Mill., S. angustifolia Salisb. Lilac persica Lam., S. G. Gmelin
و ... می‌باشد.
درختچه‌ای است کوتاه برگهای آن نیزه‌ای، تخم‌مرغی با حاشیه بدون دندانه و گاهی دارای 9- 3 بریدگی است. ابعاد برگ 60- 20* 15- 8 میلی‌متر است. گلهای آن معطّر به رنگ آبی مایل به کبود و میوه آن کپسول، چهارضلعی به طول 1 سانتی‌متر است. این درختچه زینتی در تبریز، شیراز، تهران و همدان می‌روید. برخی از گیاه‌شناسان این یاس را دورگی‌S .laciniatax s .afghanica . می‌دانند.
از نظر خواص و کاربرد شبیه یاس بنفش خوشه‌ای است. پوست آن خاصیت کاهش تب دارد 5- 4 گرم و عصاره میوه آن مخلوط در آب نظیر یاس بنفش تب‌بر است.
ص: 307

شمعدانی ربرت

اشاره

از انواع شمعدانی‌های وحشی است که در کتب طب سنتی با نامهای «عطر» و «ابرة الراعی» نامبرده می‌شود. به فرانسوی آن راGeranium گویند. ژرانیوم مشتق از ژرانوس است که به یونانی به معنای راعی «درنا» می‌باشد و چون تخم این گیاه مرکب از پنج خانه است که هریک از خانه‌ها به یک نوکی شبیه به منقار درنا منتهی می‌شود لذا آن را ژرانیوم گویند. به فرانسوی‌Geranium Robert یاHerbe Robert و به انگلیسی‌Herbe Robert وFox geranium گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Geraniaceae نام علمی آن‌Geranium robertianum L . می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است علفی، یکساله، برگهای آن پهن پنجه‌ای با بریدگی‌های عمیق که به کلی برگ را به چند برگچه تقسیم می‌کند و دندانه‌دار است. دارای بوی تند غیر مطبوع است و گلهای آن ارغوانی یا صورتی با رگهای سفید می‌باشد. به حالت خودرو و وحشی در حاشیه باغها، مزارع، اماکن سایه‌دار مرطوب و شکاف درختان حاشیه جنگلها می‌روید. در اغلب مناطق دنیا وجود دارد. در ایران در مناطق مرطوب قره‌داغ (جنگل حسن بیگلو) مناطق مختلف و دامنه‌های سایه‌دار و مرطوب البرز، شمال لوشان، اطراف رشت و در گرگان در بندر گز، زیارت و نهارخوران، در مازندران در درّه چالوس، در لرستان در شهبازان و بیشه، در کشور، در خراسان در کوه نیشابور و
ص: 308
درّه آبشار اخلمد دیده می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

در گیاه الاجیک اسید، ماده تلخ ژرانین 377] و ... وجود دارد.

خواص- کاربرد

در هند از این گیاه به عنوان قابض و برای بند آوردن خونریزی استفاده می‌شود.
ضماد آن را روی تومورها و زخمها می‌گذارند و برای خرد کردن سنگ و کاهش تب بخصوص تبهای نوبه و زردی به کار می‌برند.]G .I .M .P[ . مدّر و قابض است و برای کنترل بیماری قند خورده می‌شود و قند ادرار را کاهش می‌دهد. به سبب مقداری تانن که دارد در رفع اسهالهای ساده نیز مفید است. دم‌کرده آن به صورت غرغره برای تسکین درد گلو و کاهش ورم مخاط دهان و ورم لوزه بسیار نافع است. برای تهیه دم‌کرده آن 80- 50 گرم برگ را در 1000 گرم آب جوش دم می‌کنند یا می‌جوشانند و 3 فنجان در روز می‌خورند. در استعمال خارج از جوشانده غلیظ 200 گرم برگ در 1000 گرم آب استفاده می‌شود.
گونه‌های دیگری از این گیاه نیز در ایران می‌رویند که دارای خواص دارویی مشابه هستند نظیر:
1..Geranium Lucidum L . گیاهی است یکساله، علفی که در گرگان، بندر گز و در گیلان در غازیان و رودبار، در مازندران در بابل، ساری، بهشهر و چالوس، در آذربایجان در علی‌بولاغ، شوشتر، دزفول و در بین راه برازجان و دالکی دیده می‌شود. در هند نیز انتشار دارد. گیاه قابض و مدّر است.
2..Geranium rotundifolium L . گیاهی است یکساله، پوشیده از تار، با گلهای صورتی روشن. این گیاه در ایران در شمال در گرگان، چالوس، گیلان، رودبار و رشت، در آذربایجان در علی‌بولاغ و حسن بیگلو، در غرب در بیستون، کرند، قصر شیرین و همدان، در غرب اصفهان، در اراک در رزوند، در لرستان در درود، در فارس بین اردکان و کازرون، کوه دشته، بوشهر و کوه کارج، در کرمان، در خراسان در کوه نیشابور و اطراف مشهد و اطراف تهران دیده می‌شود. در هند نیز در
ص: 309
پنجاب و نواحی غربی معتدل هیمالیا و کشمیر انتشار دارد. از نظر خواص قابض و مدّر است.
ص: 310

مورد

اشاره

به فارسی «مورد» و «مورت» و در کتب مختلف با نامهای «آس» و «آس بستانی»، «زند»، «عمار»، «قنطوس»، «مرسین»، «مرسنین»، «هدس»، «هدسی»، «حمبلاس» و «قمام» نامبرده شده است. به هندی «اردو» «هبولاس» گویند. تخم یا دانه آن را در کتب طب سنتی «حب الآس» نام می‌برند.
به فرانسوی‌Myrte وMyrte commun و به انگلیسی‌Myrthe گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Myrtaceae نام علمی آن‌Myrtus communis L . می‌باشد.
تخم مورد یا حب الآس را به فرانسوی‌Baie de myrte و به انگلیسی‌Myrthe berries و به لاتین‌Baccae myrti می‌نامند.

مشخصات

مورد درختچه‌ای است همیشه‌سبز و ناخزان، به بلندی حدود 3 متر. برگهای آن متقابل، بیضی، نوک‌تیز، کامل، چرمی، برّاق به رنگ سبز تیره بسیار زیبا و معطّر که طول هر برگ 5- 5/ 2 سانتی‌متر است. گلهای آن منفرد و به رنگ سفید پایک‌دار و درشت به قطر تا 2 سانتی‌متر که در تابستان ظاهر می‌شود و خوش‌بو می‌باشد. میوه مورد نیلی‌رنگ متمایل به سیاه و ابعاد آن در حدود یک نخود و طعم آن گس است. روی
ص: 311
ساقه‌های مورد برجستگی‌هایی به نام گال 378] وجود دارد که از نظر مقدار تانن زیادی که دارد مورد توجه است.
مورد در مناطق نیم‌مرطوب با آب و هوای معتدل متمایل به گرم می‌روید. بومی اروپای جنوبی و آسیا می‌باشد. در هند می‌روید. در ایران در مناطق نیم‌مرطوب لرستان در سپیددشت، خرم‌آباد، شهبازان، بختیاری، درّه خراسان، در فارس در اطراف دریاچه مهارلو، در کرمان در ارتفاعات بین کرمان و بندرعباس، در بلوچستان در تنگه سرحه، در کویر مرکزی در خور، عقدا، اصفهان، ریزد و در رودبار در هرزویل به‌طور خودرو دیده می‌شود.
واریته‌ای از مورد به نام مورد برگ‌ریز که نام علمی آن
Myrtus communis L. var microphylla Hort.
می‌باشد. در بعضی از باغهای شمال ایران به صورت گیاه زینتی کاشته می‌شود.
تکثیر مورد از طریق کاشت بذر و خوابانیدن و قلمه آن انجام می‌شود. معمولا چون از طریق کشت بذر مشکل و کار دقیق و سختی است، باغبانها از طریق خوابانیدن شاخه‌ای از آن و یا قلمه زدن آن را زیاد می‌کنند، از طریق پیوند نیز تکثیر می‌شود.
قلمه آن اگر از ساقه‌های مسن و قسمت پایین ساقه، نزدیک ریشه گرفته شود، در بهار کاشته می‌شود. ولی اگر از ساقه‌های جوان نیمه‌سبز برای قلمه زدن استفاده شود، در خرداد و تیر قلمه را تهیه و همان وقت زیر شاسی می‌کارند. معمول است که درختچه مورد را با ارقام زینتی بر گل پیوند می‌نمایند و در شرایط اقلیمی مناسب وطن مورد، پیوند آن در هوای آزاد انجام می‌شود.

ترکیبات شیمیایی

از نظر ترکیبات شیمیایی برگ مورد دارای اسانس روغنی فرّار است که شامل میرتی‌نیل استات 379]، میرتنول 380] و سینئول می‌باشد. در شاخه‌های تازه مورد 45/ 0- 34/ 0 درصد، در شاخه‌های خشک مورد 59/ 0- 49/ 0 درصد و در برگهای خشک مورد 01/ 1- 57/ 0 درصد اسانس پرارزشی وجود دارد. اسانس
ص: 312
مورد دارای خاصیت ضد باکتری در مقابل میکرو ارگانیسمهای گرام مثبت 381] حتی در محلولهای خیلی رقیق است ولی در مقابل باکتری‌های گرام منفی حتی محلولهای غلیظ آن نیز بی‌اثر است. مقدار اسانس در برگهای تازه مورد حدود 293/ 0 درصد می‌باشد]S .G .I .M .P[ .
میوه مورد دارای تانن، اسانس، رزین، کمی از قندها، اسیدهای آلی و ... است. در گال مورد مقدار قابل ملاحظه‌ای تانن وجود دارد. دانه مورد دارای چربی است که شامل اولئین 382]، لینولئین 383]، میریستین 384] و پالمیتین می‌باشد.

خواص- کاربرد

از برگ، میوه و گالهای روی ساقه مورد در طب سنتی استفاده می‌شود. در هند برگهای مورد به عنوان قابض مورد توجه است و برای ناراحتی‌های مغزی بخصوص صرع 385] و برای سوء هاضمه و بیماری‌های معده و کبد تجویز می‌شود. از دم‌کرده برگها به صورت غرغره و شست‌وشوی دهان در موارد برفک 386] استفاده می‌شود.
میوه آن بادشکن است و در موارد اسهالهای ساده و اسهال خونی و برای بند آوردن خونروی از هر عضوی مفید است. برای التیام زخمهای داخلی و همچنین برای روماتیسم اثر نافع دارد. اسانس روغنی برگهای آن ضدعفونی‌کننده است.
برای التیام زخمهای داخلی و همچنین برای روماتیسم اثر نافع دارد. اسانس روغنی برگهای آن ضدعفونی‌کننده است و به صورت مالیدن در موارد روماتیسم تجویز می‌شود.
در طب سنتی مورد یا آس بستانی از نظر طبیعت طبق رأی حکمای طب سنتی به اصطلاح معتدل یا مرکب القوی می‌باشد ولی درعین‌حال جزء سرد آن غالب به جزء گرم است. دانه آن از نظر طعم گس، کمی تلخ و کمی شیرین و لطیف است. از نظر خواص معتقدند که اسانس مورد فرح‌آور و مقوی قلب است. اکتحال آن دید چشم را
ص: 313
موردA - مقطع گل
Myrtus communis
افزایش می‌دهد. رافع خفقان، سردرد، سرگیجه، درد چشم و گوش و درد دندان می‌باشد و برای التیام زخمهای دهان مفید است. ضماد برگ تازه آن بتنهایی و یا با سرکه به پیشانی گذارده می‌شود و برای قطع خونریزی از بینی نافع است و اگر بر سر گذارده شود برای خشک کردن زخمهای سر نافع است. اگر ضماد دانه‌های پخته آن با سرکه بر سر انداخته شود، برای رفع سردردهای بلغمی و صفراوی شدید مفید است.
ضماد برگ آن با روغن گل سرخ و زرده تخم‌مرغ، سرگیجه حادث از ضربه شدید را تسکین می‌دهد. ضماد برگ آن برای بواسیر و ورم بیضه و نشستن در دم‌کرده برگ آن برای بیرون‌آمدگی مقعد مفید است و اگر برگ آن را بکوبند و آب آن را به مقعد که بیرون آمده باشد، بمالند، به جای خود می‌رود.
ضماد برگ آن محلل و بادشکن و مسکّن ورمهای گرم، مخملک، جراحتها، داخس یا عقربک (آماسی که در بن ناخن ایجاد می‌شود و ناخن را سفید می‌کند) و
ص: 314
زخمهای کف دست و پا می‌باشد. بوییدن برگ تازه آن مقوی دماغ است. قطره آب برگ آن در چشم برای تسکین در چشم و تقویت آن نافع است و از آمدن چرک جلوگیری کرده و زخم چشم را التیام می‌بخشد. مضمضه و غرغره با آب دم‌کرده آن مسکن دردهای گرم دندان، رافع سستی لثه‌ها و زخمهای دهان است. خوردن تخم یا دانه‌های رسیده آن به تنهایی و یا مخلوط با کاسنی و همچنین خوردن ربّ تخم مورد، مقوی معده است و برای سرفه و خونروی از سینه و دردهای ریه نافع است.
خوردن دم‌کرده تخم آن و یا ربّ آن قاطع اسهالهای مزمن است و اگر 100 گرم از آب برگ آن را با روغن کنجد مخلوط کرده و بخورند مسهل قوی بلغم است.
خوردن تخم آن برای سوزش مجرای ادرار و زخم مثانه و خوردن عصاره تخم آن مدّر و قاعده‌آور است. ضماد میوه پخته آن با سرکه رقیق برای رفع سستی مفاصل مفید است و ضماد تریاق مفیدی در مورد گزش عقرب است و عصاره تخم مورد برای رفع سستی نافع می‌باشد. ضماد برگ آن برای ضربه و کوفتگی و درد پاشنه مفید است.
اگر برگ کوبیده و پخته‌شده این گیاه را با زیره کرمانی کوبیده و ساییده شده مخلوط کنند و هر دو را با زرده تخم‌مرغ و روغن گل سرخ نیم‌گرم مخلوط و روی کرباس آب ندیده‌ای بکشند و به کمر بچسبانند برای کوفتگی، ضربه، درد و سستی اعضا بسیار نافع است. و کمپرس دم‌کرده برگ آن برای تسکین درد مفاصل، تسکین درد استخوان شکسته و تسریع در ترسیم و جوش خوردن مو و همچنین برای جلوگیری از ریزش آن بسیار نافع است. استفاده از گرد برگ آن برای رفع بدبویی زیر بغل و کنج ران مفید است.
مورد برای سردردهای گرم و زکام مضر است و اسراف در بوییدن آن موجب بی‌خوابی می‌شود. علاج آن زنبق و گل بنفشه تازه است.
گال مورد از سایر اعضای گیاه از نظر خواص قوی‌تر است.
سابقا در فرانسه از تقطیر گل و برگ مورد عرقگیری می‌کردند و به نام عرق فرشته یا آب فرشته 387] معروف بود که به عنوان آشامیدنی قابض در ناراحتی‌های مختلف از آن استفاده می‌کردند.
مقدار خوراک از جرم برگ تا 12 گرم و از عصاره آن تا 100 گرم است و جانشین آن از نظر خواص دارویی به‌طور مطلق برگ توت است.
ص: 315
دم‌کرده مورد: 25 گرم برگ خشک را در 1000 گرم آب جوش دم کرده 3- 2 فنجان در روز می‌خورند. اگر گرد برگ مصرف می‌شود 5 گرم قبل از هر غذا می‌توان خورد.
در مورد برونشیت 5/ 0 گرم اسانس برگ قبل از هر غذا خورده می‌شود.
ص: 316

اختر

اشاره

به فارسی «اختر» و «گل اختر» گفته می‌شود. آن را به فرانسوی‌Balisier ,Canna وCanna de l'Inde و به انگلیسی‌Canna وCanna lily وIndian shot نامند.
گیاهی است از خانواده‌Cannaceae نام علمی آن‌Canna indica L . و مترادفهای آن‌Canna orientalis Rose . وCanna indica L .var orientalis Rose می‌باشد که مصارف دارویی دارد. گونه‌های دیگری از اختر هستند که بیشتر در گلکاری مصرف زینتی دارند و دارای گلهای درشت زیبایی می‌باشند از جمله اختر گل‌درشت‌Canna grandes fleurs و ....

مشخصات

اختر گیاهی است چند ساله با ریشه ضخیم و گوشت‌دار. بلندی ساقه هوایی آن تا 5/ 1 متر و صاف و بدون کرک است. برگهای آن بزرگ، نیزه‌ای، دراز با رگبرگهای مشخص به طول حدود نیم متر، نوک‌تیز، به رنگ سبز روشن و قاعده آنها پهن و به طور کلی مثلثی درشت است و بدون دمبرگ ساقه را در آغوش می‌گیرد. گلها با گل‌آذین شل و گلبرگهای به رنگ قرمز، نارنجی و زرد و گاهی دارای لکه‌هایی به رنگ دیگر در انتهای شاخه گل‌دهنده ظاهر می‌شوند. تخم آن مدوّر و سخت، شبیه گلوله تفنگ است. تکثیر گل اختر از طریق تقسیم قسمت زیرزمینی ضخیم گوشتی گیاه و کاشت آن در بهار و یا از طریق کاشت تخم آن انجام می‌گیرد.
ص: 317
بالا: اخترCanna nidica
پایین: اختر گل‌درشت زینتی
B
- میوه‌A - گل
ص: 318
اختر بومی امریکای حارّه است و به سایر مناطق دنیا از جمله به هندوستان وارد شده است. در ایران و اروپا و سایر مناطق کاشته می‌شود. چون اختر مقاومت سرما را ندارد، معمول است پس از آنکه با آغاز اولین سرمای زمستان برگهای گیاه ریخت، قسمت زیرزمینی ضخیم گیاه را از خاک بیرون آورده آن را تمیز کرده و در ماسه مرطوب یا خاک مرطوبی برای تمام طول مدت زمستان در محل محفوظی نگهداری می‌کنند. این ریشه ضخیم در بهار موقعی که درجه حرارت از 15 درجه سانتی‌گراد بیشتر باشد، شروع به جوانه زدن می‌نماید و پس از آن گیاه را در اوایل تابستان به باغچه منتقل کرده و می‌کارند.

خواص- کاربرد

در چین مرسوم است که قسمت زیرزمینی گوشتی اختر را پخته و از جوشانده آن مخلوط با برنج تخمیر شده و یا گوشت گوسفند برای معالجه سوزاک و یا مواردی که عادت ماهیانه بی‌دلیل و در غیر موقع قطع شده باشد، می‌خورند [هو]. در هند و چین نشاسته ریشه ضخیم گیاه را گرفته و روی ورمها می‌اندازند، برای تحلیل ورم خیلی مفید است [پروت و هریر]. به علاوه در محل گزیدگی نیش زنبور می‌اندازند، اثر فوری مفید دارد [دورنس . از جوشانده ریشه آن به عنوان تصفیه‌کننده خون در موارد بیماری یاز[388] می‌خورند [می‌نات .
توضیح: بیماری یاز بیماری عفونی است که بیشتر در مناطق حارّه دیده می‌شود و عامل آن میکربی به نام اسپیروکتا[389] می‌باشد. علایم آن ظهور تب، روماتیسم، تاولها و جوشهایی روی دست، صورت و قسمتهای بیرونی اعضای تناسلی می‌باشد.
در فیلیپین از جوشانده قسمت زیرزمینی اختر به عنوان مدّر استفاده می‌کنند و خیس‌کرده آن را در آب برای قطع خونریزی بینی در بینی می‌گیرند [دیگانگ کو، گررو و کوئی زمبینگ .
پتلو در تحقیقاتش نشان داده است ک دود حاصل از سوزاندن برگها و ساقه‌های این گیاه حشره‌کش است و موجب گریز حشرات می‌شود.
در هند از جوشانده قسمت زیرزمینی اختر به عنوان مدّر و معرق برای قطع تب و
ص: 319
همچنین در موارد استسقا و تجمع آب زیر پوست استفاده می‌شود. ساقه‌های آن را قطعه‌قطعه کرده با کمی فلفل مخلوط و در آب می‌جوشانند و از این جوشانده برای رفع مسمومیت دامها در مواردی که در اثر خوردن علوفه سمّی مسموم شده‌اند، استفاده می‌کنند.
قبل از کشف امریکا بومی‌های قاره امریکا قسمت زیرزمینی متورم و ضخیم اختر را جمع‌آوری و شسته و به عنوان غذا پخته و می‌خورند.
ص: 320

راولفیا

اشاره

گیاهی است هندی به نام» Rauwolfia «یا» Rauvolfia «که داروی معروفی برای کاهش فشار خون و آرامش از آن گرفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Apocynaceae دارای گونه‌های مختلفی است که معروف‌ترین آنها عبارت است از:
1.Rauwolfia serpentina Benth . که در هند در دامنه‌های هیمالیا و در ایالت مدرس و در شمال و نواحی مرکزی بنگال انتشار دارد. در برخی مناطق امریکا به آن‌Snakewood نیز می‌گویند زیرا ساقه و ریشه‌های پیچیده آن شبیه مار است.
2.R .canescens L . و مترادف آن‌R .hirsuta jacq . که همراه با گونه یادشده تقریبا در همان نقاطی که آن گونه می‌روید در هند انتشار دارد و بیشتر نقاط گرم و مرطوب را ترجیح می‌دهد.
3. گونه‌R .verticillata (Lour .) Bail . و مترادف آن‌R .chinensis (Hance) Hemsl . که از نظر خواص خیلی شبیه گونه هندی‌R .serpentina می‌باشد و در چین زیاد مورد توجه و مصرف است. نام این گیاه به افتخار گیاه‌شناس آلمانی‌Leonhard rauwolf گذارده شده است.

مشخصات

راولفیا گیاهی است بوته‌ای شکل با ساقه‌ای راست و بالارونده به بلندی تا 1 متر که
ص: 321
ریشه‌های آن پیچیده به هم می‌باشد. برگهای آن بزرگ به طول 18- 7 و عرض 6- 2 سانتی‌متر، بیضی از دو سر باریک، به رنگ سبز برّاق است و به‌طور گروهی از هر نقطه ساقه 3 برگ بیرون می‌آید. گلهای آن سفید یا سفید مایل به بنفش است و دارای پایک به رنگ قرمز و به طول 6- 2 میلی‌متر است. میوه آن کوچک به ابعاد 3- 2 میلی‌متر، تخم‌مرغی، گوشتی، به رنگ سیاه مایل به ارغوانی. این گیاه تا به حال در ایران دیده نشده است.

ترکیبات شیمیایی

در گونه‌R .serpentina در نمونه‌ای که از بیهار هند برداشت و مورد تجزیه قرار گرفته است، جمع آلکالوئیدهای موجود در ریشه گیاه در حدود 3/ 1- 8/ 0 درصد بوده است که شامل آلکالوئیدهای اجمالین 390]، اجمالی‌نین 391]، اجمالیسین 392]، راولفین 393]، رزرپین 394]، آلکالوئیدهای زردرنگ سرپانتین 395]، سرپانتی‌نین 396] و بازهای بی‌شکل در آن مشخص شده است.
علاوه بر آلکالوئیدهای فوق در ریشه گیاه اولئورزین 397]، یک استرول و سرپوسترول 398] وجود دارد. قسمت رزینی آن از نظر فیزیولوژیکی فعّال است و در حیوانات آزمایشگاهی خاصیت خواب‌آور و آرام‌بخش نشان داده است. بین آلکالوئیدهای ریشه، آلکالوئید رزرپین اثر محسوسی در کاهش فشار خون و خواب‌آوری دارد و آلکالوئید راولفین سرعت ضربان قلب را کاهش می‌دهد.
] S. G. I. M. P [.] G. I. M. P [
. گونه‌R .canescens دارای آلکالوئید راولفین به مقدار 1/ 0 درصد در پوست
ص: 322
ریشه و 2/ 0 درصد در پوست ساقه و 2/ 0 درصد در برگها می‌باشد و همچنین در این گیاه آلکالوئیدهای راولسین 399] و رزرپین مشخص شده که خاصیت خواب‌آور، آرام‌بخش و کاهش فشار خون دارند]G .I .M .P[ .
گونه‌R .verticillata آلکالوئیدهای رزرپین و اجمالین و دلتا- یوهیمبین 400] مشخص شده است [بیست .

خواص- کاربرد

در هند از ریشه گیاه گونه‌های هندی به عنوان خواب‌آور، آرام‌بخش و کاهش دهنده فشار خون و از جوشانده آن در مواقع زایمان برای ازدیاد انقباض رحم و تسریع زایمان استفاده می‌شود. از عصاره و شیره برگها برای برطرف کردن تیرگی قرنیه چشم مصرف می‌شود.]G .I .M .P[ .
در چین از ریشه گیاه گونه‌R .serpentina برای رفع ناراحتی‌ها و دردهای مربوط به اعضای داخل شکم از قبیل کولیک، اختلالات صفراوی، وبا، اسهال خونی و انگلهای معده تجویز می‌شود. این دارو در چین به عنوان داروی آرام‌بخش، تب‌بر و رفع اختلالات عصبی، و حمله و غشهای صرع به کار می‌رود و به علاوه از عصاره برگهای آن برای رفع تیرگی قرنیه چشم نیز مصرف می‌شود. از جوشانده ریشه این دارو برای تسریع خروج جنین در مواقع زایمان و همچنین برای انقباض رحم به زائو داده می‌شود. آلکالوئیدهای ریشه این گیاه سمّی هستند و در صورتی که بیش از حد مجاز مصرف شود احتمال مرگ دارد [وان‌استی‌نیس کروزمان . مصرف این گیاه باید حتما زیر نظر پزشک باشد تا آثار دارو و همچنین عوارض جانبی آن تحت کنترل قرار گیرد.
آلکالوئیدهای رزرپین برای کاهش فشار خون و آرام کردن سیستم اعصاب مرکزی مفید است [یونگ کن . دانشمند دیگری به نام صدیقی در آزمایشهایی نشان داده است که آلکالوئید سرپاجمالین 401] فشار خون را کاهش می‌دهد بدون اینکه تأثیری روی سیستم اعصاب مرکزی داشته باشد و آلکالوئید اجمالین اثر تب‌بر قوی خیلی
ص: 323
قوی روی حیوانات آزمایشگاهی نشان داده است. در تجربیات بالینی دانشمندان دریافته‌اند که این آلکالوئید امتیازات زیادی بر آلکالوئید کینی‌لین 402] و سایر داروهای قلبی دارد و بر خلاف کینی‌لین هیچ خطری برای توقف قلب 403] ندارد.
در مورد گونه‌R .verticillata خواص آن بسیار مشابه دو گونه فوق است. در آزمایشهایی که در مدت 68- 60 روز در مراکز تحقیقاتی چین روی مصرف ریشه این گیاه به عمل آمده نشان داده شده است که در 69 درصد موارد اثر کاهش فشار خون داشته است. نتیجه بررسی‌ها نشان می‌دهد که داروهایی که از گونه‌های چینی در چین تهیه می‌شود اثر کاهش فشار خون آن کمتر از گونه هندی‌R .serpentina می‌باشد ولی بادوام‌تر است. عوارض جانبی آن نیز خیلی ضعیف می‌باشد.
از خانواده‌Apocynaceae گیاه دیگری به نام علمی‌Tabernanthe iboga H .Bn . از گیاهان دارویی معروف است. گیاهی است با ساقه‌های چوبی به بلندی 5/ 1- 1 متر که در افریقا در کنگووگابن می‌روید و از پوست و ریشه گیاه استفاده دارویی می‌شود و آلکالوئید معروفی به نام ایبوگائین 404] از آن گرفته می‌شود. این آلکالوئید در آب غیر محلول ولی در الکل حل می‌شود.
پوست ساقه و ریشه این گیاه داروی افزایش نیروی جنسی است و به علاوه مقوی و نیروبخش می‌باشد.
به منظور تقویت قلب و افزایش نیروی جنسی از آلکالوئید ایبوگائین به صورت ملح کلریدرات آن به مقدار 3- 1 سانتی‌گرم در روز برای اشخاص بالغ تجویز می‌شود، برای رفع خستگی اعصاب و برطرف کردن عوارض دوران نقاهت نیز مفید است.
با توجه به سمی بودن آلکالوئیدهای فوق الذکر مصرف آنها باید با نظر پزشک در مواردی که لازم تشخیص داده می‌شود، باشد.
ص: 324

اسکنبیل

اشاره

در ایران گونه‌های مختلف این درختچه با نامهای مختلف محلی شناخته می‌شود.
از جمله در بم و نرماشیر «اسکنبول»، در خراسان «اسکنبیل»، در مکران و چاه‌بهار «بوتو»، در خوزستان «ارته» و در سبزوار «کارّوک»، در کتب مختلف قدیم و کتب طب سنتی با نامهای «رسو»، «ارته»، «اعطا» و «فق» آمده است. در هند نیز در سند و پنجاب این گیاه را «فق» و «فک» می‌نامند.
به فرانسوی‌Calligone و به انگلیسی‌Calligonum نامیده می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Polygonaceae نام علمی آن‌Calligonum polygonoides L . می‌باشد.

مشخصات

اسکنبیل درختچه‌ای است به ارتفاع 5/ 1 متر با شاخه‌های باز و سفید و انشعابات فرعی باریک. برگهای آن بلند است و خیلی زود می‌ریزد و اغلب مدت سال گیاه بدون برگ به نظر می‌رسد. میوه آن تخم‌مرغی به ابعاد 17- 12* 14- 10 میلی‌متر است و سطح آن را 8- 7 ردیف تارهای دو سه شاخه پوشانده‌اند. قاعده تارها به هم پیوسته است و به صورت بال باریک به نظر می‌رسند.
این درختچه در ایران در مناطق آذربایجان و اراضی شنی جنوب میامی بین شاهرود، سبزوار و سمنان و همچنین در سیستان و بلوچستان دیده می‌شود.
ص: 325

خواص درمانی- کاربرد

در هند ریشه این درختچه را کاملا خرد کرده و می‌جوشانند و با کاتچو یا کات هندی مخلوط کرده و تواما جوشانده و از جوشانده آن به صورت غرغره برای التیام لثه‌های زخم و شل به کار می‌برند.
گلهای آن غنی از ماده پروتئین است و از گلها و غنچه‌های گل آن به صورت سالاد خورده می‌شود. ضمنا غنچه‌های گل آن برای معالجه آفتابزدگی و گرمازدگی ناشی از آفتاب مفید است.
توضیح: شرح خواص و مشخصات کات هندی در جلد سوم این مجموعه داده شده است.
ص: 326

تفروزیا

اشاره

گیاهی است دارویی و بسیار مفید که چون در بلوچستان ایران نیز می‌روید با اینکه نام محلی آن در دست نیست به ذکر مشخصات و خواص آن می‌پردازیم.
به فرانسوی‌Tephrosie گفته می‌شود. گیاهی است از خانوادها بقولات‌Leguminosae نام علمی آن‌Tephrosia purpurea (L .) Pers . و مترادفهای آن‌T .maxima Pers . و یاT .lanceolata R .Grah .,T .Purpurea var maxima وHedysarum lineare Lour . می‌باشد. به هندی سارفونکا گفته می‌شود.

مشخصات

گیاهی است چند ساله، علفی، بلندی 70- 40 سانتی‌متر. برگهای آن مرکب با دمبرگی کوتاه و دارای 21- 13 برگچه کوچک که در امتداد رگبرگ اصلی به‌طور متراکم قرار گرفته‌اند. گلهای آن به رنگ قرمز شفاف و یا قرمز ارغوانی می‌باشد. میوه آن به صورت غلافی است که دانه‌های گیاه در آن قرار دارند.
این گیاه در سرتاسر هند و تا ارتفاعات 2000 متری از دامنه‌های هیمالیا انتشار دارد. در ایران نیز در بلوچستان دیده می‌شود.
ص: 327

ترکیبات شیمیایی

در گیاه گلوکوزید روتین یافت می‌شود. ریشه گیاه دارای مواد تفروزین 405]، دگلین 406]، ایزوتفروزین 407]، روتنون 408] و ... می‌باشد. در برگهای آن در حدود 2 درصد از یک گلوکوزید به نام اوزیری‌تین 409] مشخص شده است.]G .I .M .P[ . در گزارش بررسی‌های دیگری در مورد ترکیبات شیمیایی گیاه چنین آمده است.
از ریشه گیاه 8/ 0 درصد ماکزیماسوبستانس‌A [410]، و 1/ 0 درصد ماکزیماسوبستانس‌B [411]، 8/ 0 درصد ماکزیماسوبستانس‌C [412] و سه ترکیب متبلور به دست می‌آید.
ماده ماکزیماسوبستانس‌C ساختمانی شبیه ایزوفلاوون 413] دارد که از نظر شیمیایی خیلی نزدیک به ماده روتنون است.
غلاف میوه گیاه دارای پورپورین‌A [414]، پورپورین‌B [415] و ماکزیمین 416] است. ماده ماکزیمین از سموم مخصوص گیج کردن و صید ماهی است. در برگهای گیاه در حدود 4/ 1 درصد روتین مشخص شده است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

گیاه تفروزین تونیک و ملیّن است و برای دفع جانور یا کرم معده اطفال مصرف می‌شود. در مصرف داخلی برای تصفیه خون مفید است و خواصی در جهت کمک به
ص: 328
قلب دارد. ریشه آن تلخ است و در موارد قولنج باد شکم و سوء هاضمه و اسهال مزمن تجویز می‌شود. ضمنا از سموم ماهی است.
شاخه‌ای از تفروزی به صورت درختچه
B
- میوه‌A - گل
در هند پوست ریشه تازه گیاه را کوبیده به صورت حب درآورده و با کمی فلفل سیاه آغشته می‌کنند و در موارد دل‌دردهای شدید و کولیکهای سرکش می‌خورند.
در برمه از تمام برگها و سرشاخه‌های سبز گیاه برای تقویت قلب و تقویت معده مصرف می‌کنند [ماسون . در هند و چین این گیاه به عنوان مفتح و قاعده‌آور طرف توجه است [د- لانسان و پتلو]. از دانه‌های آن مانند قهوه استفاده می‌شود [فوکود].
گونه‌های دیگری از این گیاه نیز در ایران در سواحل جنوب در بندرعباس و سایر نقاط بلوچستان می‌رویند به نامهای علمی‌T .persica Boissier وT .uniflora Pers .
ص: 329

Sub Petrosa
که چون اطلاعاتی درباره ترکیبات شیمیایی و خواص آنها در دست نیست از شرح آنها خودداری می‌شود ولی احتمالا دارای خواصی شبیه این گونه هستند.
از گونه‌ای از این گیاه که به صورت درختچه است به نام‌La Tephrosie tinctoriale رنگ نیل بسیار مرغوبی گرفته می‌شود و شکل شاخه‌ای از آن را در اینجا ملاحظه می‌فرمایید.
از گیاهان خانواده بقولات، گیاه دیگری که از نظر خواص دارویی بسیار مورد توجه است وجود دارد که اطلاع دقیقی از محل رویش آن در ایران نداریم ولی احتمالا در ایران می‌روید ولی چون تکثیر آن از راه تخم آن بسیار ساده و امکان کاشت و تکثیر و اهلی کردن آن در ایران کاملا وجود دارد، به شرح آن می‌پردازیم:
این گیاه در کتب قدیم با نام «سداب المعزی» که به معنای سداب بز است نامبرده می‌شود. به فرانسوی‌Galega officinale ,Rue de chevre وSainfoin d'Espagne و به انگلیسی‌Goat's rue وFrench honeysuckle گفته می‌شود.
گیاهی است از خانواده‌Leguminosae نام علمی آن‌Galega officinalis L . و مترادف آن‌Galega vulgaris Lam . و ... می‌باشد.

مشخصات

سداب بز گیاهی است علفی چند ساله به بلندی 1- 5/ 0 متر. برگهای آن مرکب پری فرد و از 8- 5 جفت برگچه و یک برگچه انتهایی تشکیل شده است. برگچه‌های آن کمی دراز با نوک قوسی به طول 4- 2 سانتی‌متر و عرض 15- 4 میلی‌متر و گلهای آن خوشه‌ای به رنگ سفید یا معمولا مایل به بنفش یا به رنگ آبی روشن و به شکل گل نخود می‌باشد.
این گیاه در نقاط مرطوب در گودالها و کنار جوی‌های آب و در اروپا در منطقه مدیترانه فرانسه و در هند و واریته‌ای از آن(Var albiflora) احتمالا در ایران می‌روید و در اغلب مناطق کاشته می‌شود.
کاشت آن با بذر آن انجام می‌گیرد، ممکن است قسمتی از گیاه نیز کاشته شود.
مراقبت زیادی نمی‌خواهد گیاهی است روستایی و بسهولت در اغلب انواع اراضی متوسط می‌روید و رشد می‌کند. مقدار بذر در هکتار در حدود 30- 25 کیلوگرم کافی است. بنابراین از گیاهانی است که بسهولت در ایران قابل تکثیر و اهلی شدن است.
ص: 330
سداب المعزی
Galega officinalis

ترکیبات شیمیایی

در این گیاه بخصوص در دانه آن یک ماده تلخ و مؤثری به نام گاله‌ژین 417] وجود دارد. این ماده از مشتقات گوانیدین 418] است و اثر کاهش دادن قند خون دارد. در گیاه ماده دیگری به نام گلوتئولین 419] وجود دارد و به علاوه دارای تانن، کمی ساپونین و کمی نیز مواد قندی می‌باشد.

خواص- کاربرد

از قسمت هوایی گیاه به صورت دم‌کرده و عصاره آبی و یا تنطور استفاده می‌شود.
ص: 331
از عصاره آبی آن به مقدار 4- 2 گرم از تنطور 5/ 1 آن (یک برابر گیاه 5 برابر الکل) به مقدار 50- 15 گرم، و از دم‌کرده گیاه به مقدار 100 گرم گیاه تازه در 1000 گرم آب جوش مصرف می‌شود. دم‌کرده آن برای ازدیاد ترشح شیر مفید است و به صورت علوفه نیز برای ازدیاد ترشح دام مؤثر است. از جوشانده آن برای کاهش قند خون استفاده می‌شود، برای این کار قطعات گیاه را خرد کرده و با هم‌وزن آن دانه گیاه مخلوط می‌نمایند و 2- 1 قاشق سوپخوری از این مخلوط را در 700- 500 گرم آب سرد ریخته و آن را می‌جوشانند و می‌گذارند تا سرد و ته‌نشین شود و آن را می‌خورند.
این گیاه مدّر و معرق و تب‌بر است و ترشح شیر را محسوسا افزایش می‌دهد و برای کاهش قند خون نیز اثر شفابخش دارد و در بیمارانی که در برابر انسولین مقاومت نشان می‌دهد جوشانده این گیاه اثر مفید نشان داده است. این گیاه کمی قابض و تونیک نیز می‌باشد.
ص: 332

زیبا

اشاره

گیاهی است که در باغهای تبریز با نام «زیبا» می‌کارند. به فرانسوی‌Gomphrene گویند. این گیاه از خانواده‌Amaranthaceae و نام علمی آن‌Gomphrena globosa L . می‌باشد.

مشخصات

زیبا گیاهی است یکساله، پوشیده از کرکهای خشن، خیلی پرشاخه، برخی اوقات شاخه‌های آن مایل به قرمز و بلندی آن 60- 36 سانتی‌متر است. برگهای آن دراز، نوک‌تیز به رنگ سبز تیره پوشیده از تار و گلهای به صورت مجموعه گل‌آذین متراکم به رنگ سفید یا حنایی یا ارغوانی روشن که با دمگل درازی به شاخه‌ها متصل می‌باشند. با گلها برگچه‌های خشن و رنگی همراه است که مجموعا گل‌آذین را به صورت گل خشک که مدت زیادی می‌توان نگهداری نمود، درمی‌آورد.
این گیاه در آذربایجان در باغچه‌های تبریز کاشته می‌شود. از گیاهان زینتی بومی امریکا، آسیا و استرالیا می‌باشد.
ص: 333
زیبا
Gomphrena globosa

ترکیبات شیمیایی

در برگهای گیاه زیبا یک تری‌ترپینوئید[420] یافت می‌شود [آرتور].

خواص- کاربرد

در چین از جوشانده این گیاه و سرشاخه‌های گلدار آن برای معالجه ترشحات سفید مفرط مهبل و خونریزی‌های شدید زنانگی می‌خورند. [هو].
ص: 334

باکوپا

اشاره

گیاهی است هندی که در ایران در بلوچستان نیز می‌روید. نام آن به زبان هندی‌Brahmi می‌باشد. و در کتب طب گیاهی بین المللی نیز با نام «براهمی» شناخته می‌شود. گیاه دارویی معروفی است که به شرح آن مبادرت می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Scrophulariaceae نام علمی آن‌Bacopa monnieri (L .) Pennell . و مترادفهای آن
Herpestis monniera( L. )H. B., Bacopa monniera Wettst. Herpestis monnieri) L. (Bothm., Moniera cuneifolia Michx., K.
و ...
می‌باشد.

مشخصات

گیاهی است علفی، چند ساله و بدون کرک. ساقه آن خزنده و کمی گوشتی است. برگهای آن کامل بدون دمبرگ، تخم‌مرغی، کمی دراز که از آن سه رگبرگ مشخص مشهود است. گلهای آن منفرد دارای دمگل به رنگهای سفید یا آبی کمرنگ. میوه آن کپسول، تخم‌مرغی، به طول حدود نیم سانتی‌متر که در داخل آن دانه‌ها جای دارند.
این گیاه در اغلب مناطق حارّه انتشار دارد. در هند در تمام نقاط گرم و مرطوب و باتلاقی شبه قاره می‌روید. در ایران در بلوچستان دیده می‌شود.
ص: 335

ترکیبات شیمیایی

در گیاه آلکالوئید براهمین 421] وجود دارد که خواص شفابخشی آن شبیه استریکنین 422] است ولی سمیت آن کمتر می‌باشد. از گیاه سه باز جدا شده است به نامهای‌B 1 اکسالات 423]،B 2 اکسالات 424]،B 3 کلروپلاتینات 425] و به علاوه در گیاه یک استرول نیز مشخص شده است. آلکالوئید دیگری به نام هرپستین 426] نیز در گیاه یافت می‌شود]G .I .M .P[ . در گزارش بررسی‌های دیگری آمده است که در گیاه بتولیک اسید[427]، یک ساپونین، هرساپونین 428] و همچنین استیگماسترول 429] به حالت آزاد وجود دارد.
ماده عامل و فعّال هرساپونین از نظر خواص تا حدودی شبیه رزرپین و کلرورومازین 430] است S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

در هند از گیاه به عنوان تونیک اعصاب برای تقویت اعصاب تجویز می‌شود و به علاوه در موارد آسم، صرع و ناراحتی‌های روانی مصرف می‌شود و کمی مدّر است.
از برگها و سرشاخه‌های آن به عنوان ضد سم در موارد مارگزیدگی مصرف می‌کنند]G .I .M .P[ . برای تقویت قلب نیز به صورت تونیک قلب مصرف می‌شود]S .G .I .M .P[ . در هند و چین از ریشه گیاه به عنوان داروی محرک، ضد اسپاسم، مدّر و مقوی کلیه تجویز می‌شود [کروست و پتلو]. همچنین برای معالجه اسکوروی 431] یا برای جبران کمبود ویتامین‌C و برای معالجه بری- بری و در موارد روماتیسم مصرف 432]

معارف گیاهی ؛ متن‌ج‌7 ؛ ص335
ص: 336
می‌شود [فوکود].
در شبه‌جزیره مالایا از برگهای گیاه برای معالجه کرم نخی 433] که نوعی نماتود است و در روده و رکتوم متمرکز می‌شود و شبیه کرمک است مصرف می‌کنند [حاجی احمد در تامسون . در فیلیپین از جوشانده گیاه به عنوان مدّر مصرف می‌شود [گررو و کوئی زمبینگ .
ماده عامل هرساپونین این گیاه در سیستم اعصاب مرکزی مؤثر است و خاصیت آن شبیه داروهای آرام‌بخش است.
ص: 337

عروسک پس‌پرده کاذب

اشاره

گیاهی است که به فرانسوی‌Nicandre وNicandre faux alkekenge می‌باشد.
این گیاه از خانواده‌Solanaceae و نام علمی آن‌Nicandra physaloides (L .) Gaertn . و مترادف آن
Atropa Physaloides L., Physalis daturifolia Lam.
و ... می‌باشد.

مشخصات

عروسک پس‌پرده کاذب گیاهی است علفی و یکساله دارای ساقه افراشته و بدون کرک به بلندی 20/ 1- 4/ 0 متر می‌باشد.
برگهای آن بیضی، متناوب، دارای دمبرگ و دندانه‌دار است. گلهای آن به رنگ آبی و درشت و به‌طور منفرد می‌باشد. این گیاه بومی مکزیک است ولی در سایر نقاط عالم نیز انتشار دارد و پرورش داده می‌شود. در ایران در مناطق شمال ایران در ساحل دریای خزر و در گرگان در بندر گز می‌روید.

ترکیبات شیمیایی

از عصاره الکلی گیاه تازه در حدود 65/ 0 درصد از یک ماده عامل تلخ به نام
ص: 338
نیکاندرین 434] به دست می‌آید]G .I .M .P[ .
عروسک پس‌پرده کاذب
Nicandra Physaloides

خواص- کاربرد

گیاه مدّر است. از جوشانده گیاه برای از بین بردن شپش سر استفاده می‌شود.
ص: 339

شاهدانه کرت

اشاره

گیاهی است که به عربی و در کتب قدیم با نام «جبل هندی» آمده است. به فرانسوی به آن‌Datisca ,Datisque وChanvre de crete و به انگلیسی‌Bastard hemp وCretan hemp گویند. گیاه از خانواده‌Datiscaceae و نام علمی آن‌Datisca cannabina L . و مترادف آن‌D .glabra Stokes و ... می‌باشد. به هندی آکالبیر گفته می‌شود.

مشخصات

شاهدانه کرت گیاهی است چند ساله و دوپایه، برگهای آن مرکب و به شکل پری فرد، برگچه‌های آن بیضی کشیده، دندانه‌دار و کمی نوک‌تیز. گلهای نر به شکل لوله با جام خیلی کوتاه و دارای 9- 4 قطعه جداگانه نامساوی. گلهای ماده با جام تخم‌مرغی سه‌وجهی. میوه آن کپسول باریک دارای سه پهلو که پس از رسیدن از قسمت سر باز می‌شود.
این گیاه بومی مناطق جنوبی آسیا و جاوه است و در نواحی مختلف هند و ایران انتشار دارد. در ایران در مازندران، در ارتفاعات البرز، در گیلان در سیاهکل، در بالای آستارا، در آذربایجان غربی، در همدان در درّه خداداد، در قزوین، کرج و اطراف تهران دیده می‌شود.
ص: 340

ترکیبات شیمیایی

در گیاه وجود گلوکوزید داتیسین 435] تأیید شده است. این گلوکوزید کمی تلخ است و در آب سرد خیلی کم ولی در الکل جوش خیلی خوب حل می‌شود.

خواص- کاربرد

در هند از گیاه که یک داروی تلخ است به عنوان مسهل و تب‌بر و مدّر استفاده می‌شود. ریشه آن مسکّن درد روماتیسم است و برای تسکین روی دندان کرم‌خورده می‌گذارند، درد آن را ساکت می‌کند.
دو گونه دیگر از این خانواده که گیاهان دارویی مورد توجهی هستند در مناطق مختلف خاور دور می‌رویند و از آنها استفاده می‌شود و از نظر احتمال زیاد تشابه خواص دارویی آنها با گونه ایرانی یادشده که از همین خانواده است به شرح کاربرد آنها می‌پردازیم:
1. گونه‌ای به نام علمی‌Octomeles sumatrana Miq . که بومی سوماترا می‌باشد. از عصاره برگهای جوان این گیاه در سوماترا برای تسکین درد پشت و کمر می‌خورند [هین . در فیلیپین جوشانده پوست خشک گیاه را به عنوان تونیک می‌خورند [سولیت .
2. گونه.Tetrameles nudiflora R .Br . این گونه نیز در اغلب مناطق جنوب شرقی آسیا به عنوان دارو مصرف می‌شود. در کامبوج پوست ساقه‌های گیاه به عنوان مسهل و ملیّن و برای تصفیه خون و ضد صفراوی تجویز می‌شود. دم‌کرده گرم آن توأم با تمبر هندی به عنوان تونیک خورده می‌شود. نهالهای جوان گیاه با دو سه برگ را به صورت دم‌کرده به عنوان ضد تشنج می‌خورند [می‌نات و پتلو].
ص: 341

چای عربی

اشاره

گیاهی است که بومی عربستان و مناطق حارّه افریقا چون حبشه می‌باشد به سایر مناطق از جمله به مناطق حارّه هند نیز وارد شده و کاشته می‌شود. به عربی آن را «قات» و «شای العرب» می‌نامند. فرانسویها آن را چای حبشه و انگلیسی‌ها چای عربی می‌گویند. به فرانسوی‌The d'Abyssains ,Cathe comestible وCatha و به انگلیسی‌Arabian tea plant گفته می‌شود. گیاهی است از خانواده‌Celastraceae نام علمی آن‌Catha edulis Forsk . و مترادف آن‌Celastrus edulis Vabl . و ...
می‌باشد.

مشخصات

چای عربی درختچه‌ای است که برگهای آن به‌طور کلی در قسمت پایین ساقه متناوب ولی در قسمت بالای شاخه‌ها متقابل است. برگها ضخیم، صاف، بدون کرک، نوک‌تیز و بزرگ به طول حدود 10 سانتی‌متر و عرض حدود 5 سانتی‌متر است.
این گیاه که بومی عربستان و مناطق حارّه افریقا می‌باشد به سایر مناطق حاره نیز وارد شده و در هند در مناطق بمبئی و سیلان و میسور با موفقیت کاشته می‌شود و تقریبا بومی شده است.
ص: 342

ترکیبات شیمیایی

در برگهای درختچه چای عربی سه آلکالوئید عمده به نامهای دی- نور- ایزوافدرین 436] که سابقا کاتین 437] نامیده می‌شده است (در حدود 27/ 0 درصد)، آلکالوئید کاتی‌نین 438] (در حدود 15/ 0 درصد) و در آخر کاتیدین 439] (حدود 32/ 0 درصد) یافت می‌شود. که اثر تحریک‌کننده و مخدّر در سیستم اعصاب مرکزی دارد. اگر مقدار زیاد خورده شود اثر فلج‌کننده از طریق عمل مستقیم روی عضلات دارد. آلکالوئید کاتین از خویشان خیلی نزدیک بنزدرین 440] است G .I .M .P[ .
در گزارش دیگری آمده است که در برگهای گیاه خاکستر، ماده شبه الاستیک، گلوکوزید مانیتول 441]، مقدار کمی اسانس، ویتامین‌C و به علاوه سه آلکالوئید است که فوقا نام آنها برده شده است.
این گیاه در ردیف گیاهان سمّی است ولی از برگهای آن به علت داشتن خاصیت محرک استفاده می‌شود و پس از خوردن موجب تسریع ضربان قلب و تنفس می‌شود.
خاصیت تحریکی آن درعین‌حال موجب آثار معدی- روده‌ای 442] می‌شود]S .G .I .M .P[ .

خواص- کاربرد

قسمتی از خواص و آثار برگهای آن در قسمت ترکیبات شیمیایی توضیح داده شد. معمولا برگها و غنچه‌های گیاه را برای خاصیت تحریکی آن می‌جوند. دم‌کرده برگهای آن کمی شیرین و معطّر و قابض است و برای تسکین سرفه، آسم و سایر ناراحتی‌های سینه‌ای خورده می‌شود. چون خاصیت تحریکی دارد از دم‌کرده آن مانند چای برای جلوگیری از خواب می‌خورند.
ص: 343